सत्यजित राय
Table of Contents
Toggleबालपण आणि शिक्षण
वडील सुकुमार राय व आई सुपर्णा राय याचा मुलगा सत्यजित राय याचा जन्म एका बंगाली कुटुबात दि. २ मे १९२१ रोजी कलकत्ता येथे झाला. त्याचे आजोबा किशोर राय चौधरी हे अत्यत आकर्षक बालकथा लिहीत असत. बंगालमध्ये उच्च दर्जाच्या छपाईचे काम त्यानी सुरू केले होते वडील सुकुमार राय यानी बगाली काव्यात एका नव्या प्रथेला जन्म दिला होता.
आई सुपर्णा राय एक प्रसिद्ध गायिका होती. अशा साहित्य, सगीत व कलेचा वारसा मिळालेल्या घराण्यातला यांचा जन्म होता याचेच त्यानी स्वप्रयत्नानी सोने केले त्याचा विवाह विजयादास नावाच्या एका सुंदर, सुशील बगाली मुलीशी झाला सत्यजित लहान असतानाच त्याच्या वडिलाचा मृत्यू झाला म्हणून त्याचे बालपण मामाकडे भवानीपूरला गेले. सत्यजित आपल्या निकटवर्ती व मित्रपरिवारात ‘माणिक दा’ म्हणून प्रसिद्ध होते
बालीगंज स्कूलमध्ये पहिले शिक्षण झाल्यावर कलकत्त्याच्या ‘प्रेसिडेंसी कॉलेज’मधून पदवी शिक्षण सत्यजितनी घेतले जीवशास्त्र, रसायनशास्त्र, भौतिकशास्त्र व अर्थशास्त्राचा अभ्यास त्यानी केला होता.
'कलकता फिलम सोसायटी' स्थापना
मग ते गुरुदेव रवींद्रनाथाच्या शातिनिकेतनमध्ये गेले तेथे ३ वर्षांपर्यंत चित्रकलेचा अभ्यास केला इथल्या कला भवनच्या आर्ट स्कूलमध्ये सुप्रसिद्ध चित्रकार नदलाल बस् याच्याकडून भारतीय कलेच्या मूल्याचे सिद्धान्त आत्मसात केले. वृक्ष व दुसन्या चेतन वस्तूच्या चरित्राची अनुभूती घ्यायला शिकले विनोद बिहारी बोस याच्याकडून रगस्पर्शाचा अनुभव घेतला
बास्तविकतेला सौंदर्यातून सादर करणारे, भारतीय सिनेमाला वैश्विक उच्ची प्राप्त करून देणारे, कलेच्या क्षेत्रात घडलेले बहुआयामी व्यक्तिमत्त्व सत्यजित राय ऊर्फ माणिक दा कलकत्त्याच्या एका ब्रितानी विज्ञापन एजन्सीमध्ये अमावसायिक कलाकाराच्या रूपात कामाला लागले तिथे ते लवकरच कला निर्देशक बनले. पण त्यांची मनापासूनची आवड सिनेक्षेत्राची होती म्हणून काही समविचारी सहयोगी मित्राबरोबर त्यांनी १९४७ मध्ये ‘कलकता फिलम सोसायटी’ची स्थापना केली .
१२ आतरराष्ट्रीय पुरस्कार (पाथेर पांचाली )
इ. स. १९५० मध्ये सत्यजितजी लडनला गेले तेव्हा साडेचार महिन्यांच्या प्रवासात त्यानी शंभर फिल्म पाहिल्या त्या सगळ्या फिल्मस्चा त्याच्या मनाच्या एवढा जबरदस्त परिणाम झाला की, भारतात परत येताना बोटीवरच प्रवासात त्यानी ‘पाथर पाचाली’ नामक पटकथा लिहिली .
आर्थिक व इतर अनेक अडचणींचे डोंगर पार करत माणिकदानी इ स १९५५ मध्ये ‘पाथेर पाचाली’ ही बगाली फिल्म तयार केली आणि खरच अशी तन, मन धन अर्पण निर्माण झालेली ही अपूर्व कलाकृती फिल्मजगतात एक मैलाचा दगड ठरली जपानच्या श्रीमती कावाकिता यानी या फिल्मला ‘विश्वातील सर्वांत महान फिल्म म्हटले केन्स फिल्म समारंभात ‘पाथेर पाचाली’ला प्रथम आतरराष्ट्रीय पुरस्कार मिळाला आणि या फिल्मला ‘मानवीय दस्तऐवज म्हटले १९५७ मध्ये सॅन्फ्रेंसिस्को फिल्म समारंभात सर्वश्रेष्ठ निर्देशनाचा पुरस्कार प्राप्त झाला. इतकेच नाही तर बारा आतरराष्ट्रीय पुरस्कार या फिल्मला मिळाले
सत्यजित राय-पहिली हिंदी फिल्म
सत्यजितजींची दुसरी फिल्म ‘अपराजिता या सिनेमाला व्हेनिस फिल्म समारभात सेंटमार्कचा ‘स्वर्णसिंह’ प्रदान केला गेला होता त्याची पहिली हिंदी फिल्म होती ‘शतरज के खिलाडी मुन्शी प्रेमचदाच्या कथेवर असलेल्या या सिनेमालाही राष्ट्रीय पुरस्कार मिळाला होता सत्यजितजी हे फिल्म निर्मितीच्या क्षेत्रात निर्देशक, कला निर्देशक, कथा-लेखक, संगीतकार हे सर्व काही होते.
कथा व बालसाहित्य लेखक
माणिकदा हे एक कथा व बालसाहित्य लेखकही होते त्याच्या ‘फेलुदा, सोनारकिला, बक्सा रहस्य, प्रोफेसर शोंकू, विषय चल-चित्र, एकेई बोले शूटिंग, जब मैं छोटा था’ इ. कलाकृती साहित्य जगतात उल्लेखनीय आहेत. शिवाय ते एक लेखक व संपादकही होते. ‘संदेश’ नावाच्या बाल-पत्रिकेचे संपादन त्यांनी अतिशय कौशल्याने केले होते.
‘आवर फिल्म, देअर फिल्म’ या पुस्तकात त्यांच्या फिल्मसंबंधी लेखांचा संग्रह आहे. शिवाय सत्यजित राय हे एक उच्च कोटीचे, वैज्ञानिक व हेरकथा लेखकही होते.
'पद्मश्री', आणि 'पद्मभूषण' व 'पद्मविभूषण'
त्यांची ‘कल और आज, कांचनजंघा, नायक (नाट्यकृती), बारह कहानियाँ’ इ. पुस्तके प्रसिद्ध होती. यांच्या या कला च साहित्य क्षेत्रातील उल्लेखनीय कामगिरीबद्दल भारत सरकारने त्यांना इ. स. १९५९ मध्ये ‘पद्मश्री’, इ. स. १९६५ मध्ये ‘पद्मभूषण’, इ. स. १९७६ मध्ये ‘पद्मविभूषण’ हे किताब दिले
सत्यजित राय-ऑर्डर आणि पदवी
ऑक्सफर्ड युनिव्हर्सिटीने ‘डॉक्टरेट’ पदवी दिली. चार्ली चॅप्लीननंतर हे दुसरे व्यक्ती होते, ज्यांना ही पदवी मिळाली. फ्रान्सचे राष्ट्रपती फ्रान्स्वा मितरां यांनी स्वतः कलकत्त्याला येऊन सत्यजितजींना ‘सीज ऑफ आचर’ उपाधी प्रदान केली. इ. स. १९६७ मध्ये पत्रकारिता व साहित्य सेवेसाठी आंतरराष्ट्रीय ख्यातीचे ‘मॅगसेसे अॅवॉर्ड’ मिळाले. इ. स. १९७१ मध्ये ‘ऑर्डर ऑफ युगोस्लाव फ्लेग सन्मान प्राप्त झाला.
सत्यजित राय ऑस्कर' पुरस्कार
मे १९६१ पर्यंत सत्यजितदांनी सात कथा-चित्र, तीन वृत्तचित्र आणि रवींद्रनाथ टागोरांच्या जीवनावर आधारित फिल्मची निर्मिती केली होती. इ. स. १९७१ पर्यंत माणिकदांना ३० पेक्षा जास्त आंतरराष्ट्रीय पुरस्कार मिळाले होते. ५ जुलै १९७४ ला ब्रिटनच्या ‘रॉयल कॉलेज ऑफ आर्टस्’ने त्यांना डॉक्टरेटची पदवी दिली होती. इ. स. १९७८ मध्ये ‘ऑक्सफोर्ड युनिव्हर्सिटी’नेही डॉक्टरेट पदवी दिली. १९९१ मध्ये हॉलिवूडनेसुद्धा फिल्मी दुनियेचा सर्वांत उच्च ‘विशेष ऑस्कर’ पुरस्कार देऊन गौरविले. हा पुरस्कार मिळणारे राय हे पहिले भारतीय आहेत.
३६ सिनेमे विशेष श्रेष्ठ पुरस्कार
सत्यजित राय यांनी जवळजवळ ३६ सिनेमे बनविले. त्यातील विशेष श्रेष्ठ पुरस्कार मिळालेल्या फिल्म ‘पाथेर पांचाली (१९५५), अपराजिता (१९५६), पारस पाथर (१९५७), जल सागर (१९५८), अपूर संसार (१९५९), देवी (१९६०), रवींद्रनाथ टागोर वृत्त फिल्म १९६१, तीन कन्या (१९६१), कांचनजंघा (१९६२), अभिज्ञान (१९६२), महानगर (१९६३),चारुलता (१९६४), कापुरुषओ महापुरुष (१९६५), नायक (१९६६), चिडियाखाना (१९६९), सोनार किला (१९७३), जनअरण्य (१९७३), शतरंज के खिलाडी (१९७७), जय बाबा फेलूनाथ (१९७८), हीरक राजार देशे (१९८०), गणशत्रू (१९८९), शाखा प्रशाखा (१९९०), आगंतुक (१९९१)’ या उल्लेखनीय आहेत
सत्यजित राय-ज्युरी-सदस्य
सत्यजितजी तीन वेळा भारतीय फिल्म महोत्सवात ज्युरी-सदस्य होते. तसेच मास्को, बर्लिन व केंन्समध्ये झालेल्या आतरराष्ट्रीय फिल्म समारोहाचेसुद्धा ते एक ज्युरी-सदस्य होते

'द रिव्हर'चे शूटिंग
बहुमुखी प्रतिभासंपन्न सत्यजित राय यानी कला आणि व्यवसाय यांमधील धोका न स्वीकारण्याचा सुरक्षित मार्ग कधीच स्वीकारला नाही नेहमीच आर्थिक व इतर परिस्थितीला तोंड देत ते फिल्मनिर्मिती करीत राहिले लडनमध्ये त्यानी एक वर्षभर नावीन्यप्रवाह असलेले युरोप व अमेरिकी सिनेमे बघितले जीन रेनोइर (Jean Renoir) जेव्हा भारतात त्याची फिल्म ‘द रिव्हर’चे शूटिंग करायला आले होते, तेव्हा त्याच्याबरोबर माणिकदा सगळीकडे फिरले. फिल्मनिर्मितीमधील बारीकसारीक गोष्टी, तत्र सगळे निरखून, पारखून, शिकून घेतले.
सत्यजित राय-सिनेमाचे वैशिष्ट्य
सत्यजित रायना मिळालेला साहित्य, कला, सगीत, सस्कृतीचा- कौटुबिक, परपरागत, पिढीजात वारसा, खबीर, परिस्थितीला तोंड देणारा, धोका पत्करणारा, धडपड्या स्वभाव, उच्च कोटीची बौद्धिक क्षमता, फिल्मनिर्मितीची जबरदस्त लालसा या सर्वांचा परिपाक म्हणजे त्याच्या आआंतरराष्ट्रीय दर्जाच्या मान्यता पावलेल्या, एकापेक्षा एक सरस फिल्मस्’ त्याच्या सिनेमाचे महत्त्वाचे वैशिष्ट्य म्हणजे ‘दर्शकाच्या मानवीय संवेदना, अत्यंत प्रभावशाली ढंगाने जागृत करणे.
‘ प्रामाणिकपणाची मूल्ये जागवताना, पाखडी समाजाचा पोकळ भारदस्तपणा उघड करणे; दलित, दुःखी व शोषितांसाठी हार्दिक सहानुभूती व्यक्त करणे विशेषतः भारतीय संस्कृतीने जपलेले आणि जगाला दाखविलेले स्त्री पात्राचे यथार्थ व आदर्श असे अद्भुत रसायन प्रेक्षकांच्या मनात उभे करणे. पुरुष पात्रसुद्धा प्रामाणिक अशा सरळ-साध्या व्यक्तिमत्त्वातील अत्यंत जटिल बारकाव्यात जाण्याचे दुःसाहस. करताना दिसतात
वास्तवात त्याचा सिनेमा म्हणजे अत्यंत डोळसपणे निवडले गेलेले स्वाभाविक दर्शन व वातावरणाचा दृश्याविष्कार आहे. त्याच्या सिनेमातील मध्यवर्ती व्यक्तिरेखा ही अस्मितेच्या शोधात भटकणाऱ्या एका सुंदर व यथार्थवादी भारतीयाचे प्रतीक आहे. रायनी भारताची महानता दर्शकांसमोर आपल्या फिल्ममधून उजागर केली आहे. वास्तवाची कटुता व निराशा दाखवत दर्शकाना हसविण्याची ताकद सत्यजितजींच्या फिल्ममध्ये आहे.
भ्रष्टाचार व मानवी मूल्यांच्या विघटनाचे प्रभावशाली दिग्दर्शन पाहायला मिळते. प्रेक्षकांच्या मन व बुद्धीला गदगदा हलविणारे दिग्दर्शन समोर येते. महानता, लोकप्रियता व कलेच्या ज्या उच्च शिखरावर सत्यजित राय यानी पोहोचून जगाला आपले कर्तृत्व दाखवून दिले. तेथपर्यंत विश्वाच्या फिल्मी दुनियेतील कोणीही व्यक्ती अजूनपर्यंत पोहोचली नाही. सिनेमाच्या माध्यमातून दर्शकांची संवेदनशीलता रायजींनी ज्या पद्धतीने जागवली ती अपूर्व होती
सत्यजित राय-हृदयविकाराचा झटका
त्याचे मनोबल अखेरपर्यंत खूपच सशक्त होते. इ. स. १९८३ मध्ये त्याना हृदयविकाराचा झटका आला पण त्यातून पूर्ण बरे होऊन त्यांनी ‘शाखा- प्रशाखा’, ‘आगतुक’ सारख्या फिल्म काढल्या.
सत्यजित राय-'भारतरत्न'
दि. २० मार्च १९९२ रोजी भारत सरकारने सत्यजित रायना भारतातील सर्वोच्च बहुमानाचा ‘भारतरत्न’ किताब देऊन भूषविले
सत्यजित राय-निधम
असे हे बहुआयामी व्यक्तित्वाचे धनी, सिनेमा जगतात भारताला आतरराष्ट्रीय स्थान मिळवून देणारे, विचार व कल्पना याचा सगम असलेले, महान फिल्म- निर्माता, निर्देशक, कला-मर्मज्ञ, चित्रकार, कथालेखक, संगीतकार सत्यजित राय दीर्घ आजाराशी झगडत होते. अखेर दि. २३ एप्रिल १९९२ रोजी त्यांना देवाज्ञा झाली. ते अनंतात विलीन झाले.
सत्यजित राय का जीवन परिचय-हिंदी
पिता सुकुमार राय और माता सुपर्णा राय के पुत्र सत्यजीत राय का जन्म एक बंगाली परिवार में हुआ था। 2 मई 1921 को कलकत्ता में जन्म। उनके दादा किशोर राय चौधरी बच्चों की बहुत ही आकर्षक कहानियाँ लिखा करते थे। उन्होंने बंगाल में उच्च गुणवत्ता वाली छपाई शुरू की। पिता सुकुमार राय ने बांग्ला कविता में एक नई परंपरा को जन्म दिया। मां सुपर्णा राय मशहूर गायिका थीं. उनका जन्म एक ऐसे परिवार में हुआ था जिसे साहित्य, संगीत और कला विरासत में मिली थी। यह उन्होंने अपने प्रयासों से हासिल किया है।’ उनका विवाह विजयदास नाम की एक सुंदर, सुडौल बंगाली लड़की से हुआ था। सत्यजीत जब छोटे थे तभी उनके पिता की मृत्यु हो गई। अतः उनका बचपन अपने मामा के पास भवानीपुर चला गया। सत्यजीत अपने करीबी परिवार और दोस्तों के बीच ‘माणिक दा’ के नाम से मशहूर थे।
बैलीगंज स्कूल में अपनी पहली शिक्षा के बाद, सत्यजीतानी ने कलकत्ता के प्रेसीडेंसी कॉलेज से स्नातक की उपाधि प्राप्त की। उन्होंने जीव विज्ञान, रसायन विज्ञान, भौतिकी और अर्थशास्त्र का अध्ययन किया। फिर वे गुरुदेव रवीन्द्रनाथ के शांति निकेतन गये। वहां 3 साल तक पेंटिंग की पढ़ाई की. उन्होंने यहां कला भवन के कला विद्यालय में प्रसिद्ध चित्रकार नंदलाल बसु से भारतीय कला मूल्यों के सिद्धांतों को आत्मसात किया। पेड़ों और अन्य चेतन वस्तुओं के चरित्र को महसूस करना सीखा। विनोद बिहारी बोस की अनुभवी पेंटिंग.
कला के क्षेत्र में सुंदरता के माध्यम से वास्तविकता को प्रस्तुत करने वाले, भारतीय सिनेमा को वैश्विक पहचान दिलाने वाले बहुआयामी व्यक्तित्व वाले सत्यजीत राय उर्फ माणिक दा ने कलकत्ता में एक ब्रिटिश विज्ञापन एजेंसी में एक पेशेवर कलाकार के रूप में काम करना शुरू किया। वह जल्द ही वहां कला निर्देशक बन गये। लेकिन उनका जुनून सिनेमा के प्रति था. इसलिए उन्होंने कुछ समान विचारधारा वाले सहयोगियों के साथ 1947 में ‘कलकत्ता फिल्म सोसाइटी’ की स्थापना की।
सत्यजीत जी 1950 में लंदन गये। अपने साढ़े चार महीने के प्रवास के दौरान उन्होंने सौ फिल्में देखीं। उन सभी फ़िल्मों का उनके मन पर इतना गहरा प्रभाव पड़ा कि उन्होंने भारत लौटते समय नाव पर ही ‘पाथेर पांचाली’ नामक पटकथा लिखी। मणिकाड आदि कई वित्तीय और अन्य कठिनाइयों को दूर करते हैं। एस। 1955 में, उन्होंने बंगाली फिल्म ‘पाथेर पांचाली’ का निर्माण किया और वास्तव में, इतने दिल, दिमाग और आत्मा से बनाई गई यह महाकाव्य कृति फिल्म की दुनिया में एक मील का पत्थर बन गई। जापान की श्रीमती कावाकिता ने फिल्म को ‘दुनिया की सबसे महान फिल्म’ कहा। ‘पाथेर पांचाली’ ने कान्स फिल्म फेस्टिवल में पहला अंतरराष्ट्रीय पुरस्कार जीता और फिल्म को ‘मानवीय दस्तावेज’ कहा। 1957 में, इसने सैन फ्रांसिस्को फिल्म फेस्टिवल में सर्वश्रेष्ठ निर्देशक का पुरस्कार जीता। इतना ही नहीं इस फिल्म ने बारह अंतरराष्ट्रीय पुरस्कार जीते.
सत्यजीत जी की दूसरी फिल्म ‘अपराजिता’। इस फिल्म को वेनिस फिल्म फेस्टिवल में सेंटमार्क ‘गोल्डन लायन’ से सम्मानित किया गया था। उनकी पहली हिंदी फिल्म ‘शतरंज के खिलाड़ी’ थी। मुंशी प्रेमचंद की कहानी पर आधारित इस फिल्म ने राष्ट्रीय पुरस्कार भी जीता था. सत्यजीत जी फिल्म निर्माण के क्षेत्र में निर्देशक, कला निर्देशक, कहानीकार, संगीतकार सब कुछ थे।
माणिकदा कहानी और बाल साहित्य लेखिका भी थीं। उनकी फिल्मों में फेलुदा, सोनारकिला, बाक्सा रहस्य, प्रोफेसर शोंकू, बिह्या चल-चित्रा, एकेई बोले शूटिंग, जब में छोटा था’ आदि शामिल हैं। कला के कार्य साहित्य की दुनिया में उल्लेखनीय हैं। वह एक लेखक और संपादक भी थे। उन्होंने ‘संदेश’ नामक बच्चों की पत्रिका का बड़ी कुशलता से संपादन किया।
‘हमारी फिल्म, उनकी फिल्म’ पुस्तक फिल्म पर उनके लेखों का एक संग्रह है। इसके अलावा, सत्यजीत राय एक उच्च श्रेणी के वैज्ञानिक और जासूस लेखक भी थे। उनकी ‘कल और आज, कंचनजंगा, नायक (नाटक), बारह कहानियाँ’ आदि। पुस्तकें लोकप्रिय थीं। कला और साहित्य के क्षेत्र में उनकी उल्लेखनीय उपलब्धियों के लिए भारत सरकार ने उन्हें पुरस्कृत आदि किया। एस। 1959 में ‘पद्मश्री’, . 1965 में ‘पद्म भूषण’ और 1976 में ‘पद्म विभूषण’ से सम्मानित किया गया। ऑक्सफोर्ड विश्वविद्यालय ने ‘डॉक्टरेट’ की उपाधि प्रदान की। चार्ली चैपलिन के बाद यह उपाधि पाने वाले वह दूसरे व्यक्ति थे। फ़्रांस के राष्ट्रपति फ़्राँस्वा मिटर्रैंड स्वयं कलकत्ता आये और सत्यजीत जी को ‘सीज ऑफ़ आचार’ की उपाधि प्रदान की। वगैरह। एस। 1967 में पत्रकारिता और साहित्य में उनकी सेवाओं के लिए उन्हें अंतरराष्ट्रीय स्तर पर प्रसिद्ध ‘मैग्सेसे पुरस्कार’ मिला। वगैरह। एस। 1971 में ‘ऑर्डर ऑफ यूगोस्लाव फ्लैग’ से सम्मानित किया गया।
मई 1961 तक, सत्यजितद ने सात फीचर फिल्में, तीन वृत्तचित्र और रवींद्रनाथ टैगोर के जीवन पर आधारित एक फिल्म का निर्माण किया था। वगैरह। एस। 1971 तक मणिक्कड़ को 30 से अधिक अंतर्राष्ट्रीय पुरस्कार मिल चुके थे। 5 जुलाई, 1974 को ब्रिटेन के ‘रॉयल कॉलेज ऑफ आर्ट्स’ ने उन्हें डॉक्टरेट की उपाधि दी। वगैरह। एस। 1978 में ‘ऑक्सफ़ोर्ड यूनिवर्सिटी’ ने डॉक्टरेट की उपाधि भी प्रदान की। 1991 में हॉलीवुड ने भी फ़िल्म जगत को अपने सर्वोच्च पुरस्कार ‘स्पेशल ऑस्कर’ से सम्मानित किया। राय यह पुरस्कार पाने वाले पहले भारतीय हैं।
सत्यजीत राय ने लगभग 36 फिल्में बनाईं। इनमें पुरस्कार विजेता फिल्में पथेर पांचाली (1955), अपराजिता (1956), पारस पत्थर (1957), जल सागर (1958), अपुर संसार (1959), देवी (1960), रवीन्द्रनाथ शामिल हैं। टैगोर समाचार फिल्म 1961, तीन कन्या (1961), कंचनजंगा (1962), अभिज्ञान (1962), महानगर (1963),
चारुलता (1964), कपूरशाओ महापुरुष (1965), नायक (1966), चिड़ियाखाना (1969), सोनार किला (1973), जनारण्य (1973), शतरंज के खिलाड़ी (1977), जय बाबा फेलुनाथ (1978), हीरक राजार देशे ( 1980), गणशत्रु (1989), शाखा प्रशाखा (1990), अगंतुक (1991)’ उल्लेखनीय हैं।
सत्यजीत जी तीन बार भारतीय फिल्म महोत्सव में जूरी सदस्य रहे। वह मॉस्को, बर्लिन और कान्स में आयोजित अंतर्राष्ट्रीय फिल्म समारोहों के जूरी सदस्य भी थे।
बहुमुखी प्रतिभा के धनी सत्यजीत राय ने कला और व्यवसाय में जोखिम न लेने का सुरक्षित रास्ता कभी नहीं अपनाया। आर्थिक और अन्य परिस्थितियों का सामना करने के बावजूद उन्होंने फिल्में बनाना जारी रखा। उन्होंने लंदन में नवीन यूरोपीय और अमेरिकी फिल्में देखते हुए एक साल बिताया। जब जीन रेनॉयर अपनी फिल्म ‘द रिवर’ की शूटिंग के लिए भारत आए, तो उन्होंने उनके साथ कई बार यात्रा की। फिल्म निर्माण की तमाम बारीकियां और तकनीकें सीखीं।
सत्यजीत राय का साहित्य, कला, संगीत, संस्कृति – पारिवारिक, पारंपरिक, पीढ़ीगत विरासत; मजबूत, परिस्थिति का मुकाबला करने वाला, जोखिम उठाने वाला, साहसी स्वभाव, करोड़ों की बौद्धिक क्षमता, फिल्म निर्माण की प्रबल इच्छा, ये सब उनकी एक से बढ़कर एक अंतरराष्ट्रीय स्तर पर मान्यता प्राप्त फिल्मों का परिणाम है! उनकी फिल्मों की एक महत्वपूर्ण विशेषता है ‘दर्शकों की मानवीय संवेदनाओं को सबसे प्रभावशाली तरीके से जागृत करना।
‘ ईमानदारी के मूल्यों को स्थापित करते हुए, विधर्मी समाज की खोखली श्रेष्ठता को उजागर करते हुए; दीन-दुखियों, पीड़ितों और वंचितों के प्रति हार्दिक सहानुभूति व्यक्त करना। खासकर दर्शकों के मन में महिला किरदार की अद्भुत केमिस्ट्री को कायम रखने के लिए और महिला किरदार की वास्तविकता और आदर्श के रूप में दुनिया को दिखाने के लिए। यहां तक कि पुरुष पात्र भी ऐसे सीधे व्यक्तित्व की जटिल बारीकियों को समझने का साहस करते नजर आते हैं।
वास्तव में, उनका सिनेमा सावधानीपूर्वक चयनित प्राकृतिक दृश्यों और वातावरण का एक दृश्य आविष्कार है। उनकी फिल्मों का केंद्रीय किरदार पहचान की तलाश में भटकते एक खूबसूरत और यथार्थवादी भारतीय का प्रतीक है। रैनी ने अपनी फिल्म के जरिए भारत की महानता को दर्शकों के सामने उजागर किया है. सत्यजीत जी की फिल्में वास्तविकता की कड़वाहट और निराशा दिखाकर दर्शकों को हंसाने की ताकत रखती हैं। भ्रष्टाचार और मानवीय मूल्यों के टूटने का प्रभावशाली चित्रण देखा जा सकता है।
दर्शकों के मन और बुद्धि को आंदोलित करने वाली दिशा सामने आती है। सत्यजीत राय महानता, लोकप्रियता और कला के सर्वोच्च शिखर पर पहुँचे और दुनिया को अपनी उपलब्धियाँ दिखाईं। दुनिया की फिल्मी दुनिया का कोई भी शख्स वहां तक नहीं पहुंच पाया है. रायजी ने सिनेमा के माध्यम से जिस तरह दर्शकों की संवेदनाओं को जागृत किया वह असाधारण था। अंत तक उनका मनोबल बहुत मजबूत रहा. वगैरह। एस। 1983 में उन्होंने
दिल का दौरा पड़ा. लेकिन इससे पूरी तरह उबरने के बाद उन्होंने ‘शाखा-प्रशाखा’, ‘अगंतुक’ जैसी फिल्में बनाईं।
20 मार्च 1992 को भारत सरकार ने सत्यजीत रैना को भारत के सर्वोच्च सम्मान ‘भारत रत्न’ से सम्मानित किया।
विचार और कल्पना के संगम, महान फिल्म निर्माता, निर्देशक, कला पारखी, चित्रकार, कहानीकार, संगीतकार, सिनेमा की दुनिया में भारत को अंतरराष्ट्रीय स्तर पर पहचान दिलाने वाले बहुमुखी व्यक्तित्व के धनी सत्यजीत राय लंबी बीमारी से जूझ रहे थे। अंततः डी. उन्हें 23 अप्रैल 1992 को नियुक्त किया गया था। वे अनन्त में विलीन हो गये।
FAQ
सत्यजित राय यांचा जन्म कधी झाला ?
सत्यजित राय यांचा जन्म २ मे १९२१ ला झाला .
सत्यजित राय यांचा मृत्यू कधी झाला ?
सत्यजित राय यांचा मृत्यू २३ एप्रिल १९९२ ला झाला .
सत्यजित राय यांची पहिली हिंदी फिल्म कोणती ?
सत्यजित राय यांची पहिली हिंदी फिल्म ‘शतरज के खिलाडी मुन्शी प्रेमचदाच्या कथेवर असलेल्या या सिनेमालाही राष्ट्रीय पुरस्कार मिळाला होता
सत्यजित राय यांना भारतरत्न कधी मिळाला ?
सत्यजित राय यांना भारतरत्न दि. २० मार्च १९९२ रोजी मिळाला.