जन्म
बालिका ॲग्नेसे गोंकशे बोजशियु जन्म युगोस्लावियातील सोप्जे शहरात अलवेनियन कुटुंबात दि. २६ ऑगस्ट १९१० रोजी झाला. टेरेसा सात वर्षांच्या असताना लढाईमध्ये त्यांच्या वडिलांचा मृत्यू झाला. युद्धाची भीषणता व वडिलांचा मृत्यू या दोन्हीचा त्यांच्या बालमनावर मोठा आघात झाला होता.
वयाच्या १२-१३ व्या
वयाच्या १२-१३ व्या वर्षी युगोस्लावियातील सोप्जेमधल्या शाळेत शिकत असताना दार्जिलिंग, कलकत्ता इथल्या गोष्टींचा त्यांच्या मनावर खोलवर परिणाम झाला. ‘लेडी विथ द लॅप’ पाठाचा अभ्यास करताना फ्लॉरेन्स नाइटिंगेलच्या चरित्राचा ठसा मनावर उमटला आणि त्याच वेळी त्यांचा निर्णय झाला की आपणही असहाय, दीन, दुबळ्या गरिबांची सेवा करायची.
'मदर टेरेसा' हे नाव
२५ सप्टेंबर, १९२८ रोजी वयाच्या १८ व्या वर्षी ‘सिस्टर्स ऑफ लोरेटो’ला जॉइन करून त्या आयर्लंडला गेल्या. काही महिन्यांनी २३ मे १९२९ ला त्यांनी लोरेटो नेविशिएटमध्ये प्रवेश घेऊन आपली गुरू सेंट टेरेसा ऑफ लीसेक्सच्या नावावर दि. २५ मे १९३१ पासून ‘सिस्टर टेरेसा’ या नावाने आपल्या कार्याला सुरुवात केली. नंतर २५ मे १९३७ ला त्यांनी ‘मदर टेरेसा’ हे नाव घेतले.
गरिबांची सेवा
दि. १० सप्टेंबर १९४६ रोजी मदर टेरेसा जेव्हा आगगाडीने कलकत्त्याहून दार्जिलिंगला जात होत्या, तेव्हा त्यांनी खिडकीबाहेर असहाय, गरीब, दीन, दुःखी स्त्रिया, पुरुष व मुले बघितली. त्यांच्याकडे अन्न, वस्त्र, निवारा काहीही नव्हते. हे पाहून त्यांचे मन अत्यंत दुःखी झाले. त्यांच्या जगण्याला एक नवी प्रेरणा मिळाली. त्या क्षणापासून लोरेटोच्या वैभवशाली वातावरणातून बाहेर पडून, फूटपाथवरच्या असहाय गरिबांची सेवा करण्याचा विडा त्यांनी उचलला.
खिश्चन मिशनरी, नर्स वा समाजसेविकेच्या रूपात जेव्हा दुसऱ्या देशात जातात तेव्हा त्यांना त्यांच्या मिशनरी संघाचे नियम पाळावे लागतात. टेरेसांना जी सेवा करायची होती, त्यासाठी संघाच्या नियमातून त्यांना सूट हवी होती. म्हणून त्यांनी ‘फादर-कलकत्त्याचे बिशप व रोमचे पोप’ यांच्याकडून आज्ञा मिळवली. इ. स. १९४८ मध्ये पोपची आज्ञा मिळाल्यानंतर कलकत्त्याच्या वस्त्यांमध्ये जाऊन सेवाकार्याला सुरुवात केली. इ. स. १९४८ मध्येच टेरेसा यांनी भारतीय नागरिकत्व घेतले. आपली वेशभूषा बदलून निळ्या किनारीची खादीची साडी नेसली. मग पाटण्याला जाऊन नर्सिंगचे प्रशिक्षण घेतले.
पहिली शाळा सुरू
आता कलकत्त्याच्या रस्त्यावर गरिबांची सेवा करण्यासाठी टेरेसांकडे केवळ पाच रुपये होते. अशा अत्यंत विपरित परिस्थितीत दि. २१ डिसेंबर १९४८ रोजी मोतीझील वस्तीमध्ये त्यांनी पहिली शाळा सुरू केली.
'मिशनरीज ऑफ चॅरिटी सिस्टर्स'
इ. स. १९५० मध्ये मदर टेरेसांना पोपने मान्यता दिली. दि. ७ ऑक्टोबर १९५० रोजी ‘मिशनरीज ऑफ चॅरिटी सिस्टर्स’चा दिवा उजळला. दीन-दुःखितांसाठी कालीघाटच्या काली मंदिराच्या मागे एक जुनी धर्मशाळा कलकत्त्याच्या नगर सभेने मदर टेरेसांना आश्रमासाठी दिली. त्यावर इंग्रजी व बंगाली भाषेत पाटी लिहिली-‘कलकत्ता आणि प्रतिष्ठान, निर्मल हृदय, मुमूर्ष निराश्रितांचे आश्रय स्थान.’ अर्थात या सगळ्याला सुरुवातीला विरोधही झालाच. पण एकदा त्या मंदिराचे पुजारी टी. बी.ने आजारी झाले.
तेव्हा मदर टेरेसांनी त्यांची पुत्राप्रमाणे काळजी घेऊन त्याला मरणाच्या दाढेतून वाचवले. तेव्हा त्यांना मदर टेरेसा याच काली माता बाटल्या. ते पुजारी मदर टेरेसांचे भक्त झाले. तसेच इतरही पुजारी भक्त झाले. आज कालीघाटावरच्या निर्मल हृदय आश्रयस्थानाप्रमाणे भारतभरात आणि साऱ्या विश्वात तीन डझनांच्या वर अशी आश्रयस्थाने कार्यरत आहेत. कोडी, टी. बी. क्लिनिक, चिकित्सालय, कमर्शियल स्कूल, टेक्निकल विद्यालय आदी अनेक संस्था सर्वाथनि कार्यरत आहेत. स्वित्झर्लंड, ऑस्ट्रिया, वेनेजुएला, फ्रान्स, अमेरिका, कॅनडा, इटली, ऑस्ट्रेलिया, हॉलंड, डेन्मार्क, इंग्लंड, न्यूझिलंड इ. अनेक देशांत ‘मिशनरीज ऑफ चॅरिटीज’चे अनेक दिवे झगमगतात. मदर टेरेसांची यशोगाथा सांगतात.
१२४ पुरस्कार
मदर टेरेसा यांना जीवनात १२४ पुरस्कार मिळाले आहेत.
ऑगस्ट १९६२ मध्ये ‘पद्मश्री’ किताब मिळाला. एक वर्षानंतर ‘रॅनन मॅगसेसे अॅवॉर्ड’, जानेवारी १९७१ मध्ये बॅटिकन सिटीमध्ये पोप जॉन पॉल तेरावे यांचे ‘जॉन पीस प्राइज’, त्याच वर्षी दोन अन्य पुरस्कार ‘गुड सॅमॅरिटन अॅवॉर्ड’ आणि ‘जॉन एफ. केनेडी इंटरनॅशनल अॅवॉर्ड’ हे सर्व पुरस्कार त्यांना मिळाले. त्याच वर्षी कॅथॉलिक युनिव्हर्सिटी ऑफ अमेरिकेने ‘डॉक्टर ऑफ ह्यूमन लेटर्स’ची उपाधी प्रदान केली. पुढच्या वर्षी नोव्हेंबर १९७२ मध्ये ‘जवाहरलाल नेहरू पुरस्कार‘ मिळाला. इ. स. १९७९ मध्ये विश्व शांतीचा ‘नोबेल पुरस्कार‘ दिला गेला.
'निर्मल हृदय' आश्रयस्थान
एक अत्यंत सामान्य मुलगी मदर टेरेसाच्या रूपात करुणा, सेवा व ममतेची साक्षात देवी बनली आणि अगणित ‘निर्मल हृदय’ आश्रयस्थानांच्या माध्यमातून साऱ्या विश्वाला आपल्या ममता आणि छायेच्या पदराची ऊब देत राहिली. त्यांनी आपल्या सेवाकार्याच्या संस्थेचे नाव ‘मिशनरी ऑफ चॅरिटी’ ठेवले. त्यांच्याबरोबर काम करणाऱ्या तरुणींसाठी नियम होता की त्यांनी जन्मभर अविवाहित राहावे.
आज कलकत्त्याच्या ‘निर्मल हृदय’ व दुसऱ्या अनेक आश्रम व सेवा संस्थांचे जाळे भारतातच नाही, तर जगात पसरले आहे. मदर टेरेसा यांनी लोकांचे शारीरिक व मानसिक कष्ट दूर करणे आपले प्रथम कर्तव्य मानले. अनाथ मुले, विधवा व रुग्णांसाठी अनेक ठिकाणी केंद्रे उघडली. मदर टेरेसांच्या निःस्वार्थ सेवेने प्रभावित होऊन अनेक सरकारांनी त्यांना पुरस्कार दिला; पण त्याचबरोबर आर्थिक मदतही केली.
'भारतरत्न'
मार्च १९८० मध्ये मदर टेरेसांना भारताचा सर्वोच्च नागरी सन्मान ‘भारतरत्न’ देऊन गौरविले.
मदर टेरेसा -निधन
दि. ५ सप्टेंबर १९९७ ला हृदयविकाराच्या धक्क्याने कोलकाता येथे त्यांचे निधन झाले.
