डॉ बाबासाहेब आंबेडकर
Table of Contents
Toggleबालपण आणि शिक्षण
डॉ. भीमराव आंबेडकर यांचा जन्म मध्य प्रदेशातील महू येथे दि. १५४ एप्रिल १८९१ रोजी झाला. त्यांच्या वडिलांचे नाव रामजी सकपाळ व आईचे नाव भीमाबाई, आंबेडकरांचे वडील तिथल्याच सैनिकी शाळेमध्ये नोकरीला होते. १८९३ मध्ये वडील रामजी नोकरीमधून निवृत्त झाले. तेव्हा आपल्या मूळ गावी म्हणजे महाराष्ट्रातील सातारा येथे कुटुंबासह राहण्यास आले.
वयाच्या ५ व्या वर्षी भीमरावांना शाळेत घातले. आईचा मृत्यू त्यांच्या वयाच्या ६ व्या वर्षी झाला. त्या काळात समाजात असलेल्या स्पृश्यास्पृश्यतेचे चटके लहान भीमरावांना नेहमीच सहन करावे लागले. पण त्यातूनही प्रेरणा घेऊन ते आपल्या लक्ष्यावर कायम स्थिर राहिले. भीम खूप हुशार विद्यार्थी असल्यामुळे त्यांच्या शिक्षकांचे ते आवडते होते. त्यांनीच ‘आंबवडेकर’ हे त्यांचे आडनाव बदलून ‘आंबेडकर’ लिहिले.
प्राथमिक शाळेनंतर वडिलांनी त्यांचे नाव मुंबईच्या प्रसिद्ध एलफिन्स्टन हायस्कूलमध्ये घातले आणि सगळे कुटुंब पटेल मजूर कॉलनीमध्ये भाड्याच्या घरात राहायला गेले. चाळीच्या गजबजाटामुळे भीमरावांचा अभ्यास नीट होत नव्हता. म्हणून मध्यरात्री दोन वाजताच उठून ते अभ्यासाला बसत असत. दिवसा चनीं रोड जवळील उद्यानात अभ्यासाला जात असत. तिथे केळुसकर नावाच्या एका विद्वान गृहस्थांशी भीमरावांची ओळख झाली. त्यांच्याकडून ते खूप काही चांगले शिकत गेले. इ. स. १९०७ साली भीमराव मॅट्रिक झाले.
लग्न
वयाच्या १७ व्या वर्षी त्यांचे लग्न दापोलीच्या रमा यांच्याशी झाले. त्या वेळी रमा ९ वर्षांच्या होत्या. त्यानंतरही त्यांचा अभ्यास सुरूच होता.
दुसरे लग्न
आंबेडकरांच्या पहिल्या पत्नी रमाबाई यांचे 1935 मध्ये दीर्घ आजाराने निधन झाले. 1940 च्या उत्तरार्धात भारतीय राज्यघटनेचा मसुदा पूर्ण केल्यानंतर, त्यांना झोपेची कमतरता होती, त्यांच्या पायात न्यूरोपॅथिक वेदना होत होत्या आणि ते इन्सुलिन आणि होमिओपॅथिक औषधे घेत होते. ते उपचारासाठी बॉम्बे (मुंबई) येथे गेले आणि तेथे डॉ. शारदा कबीर यांना भेटले, ज्यांच्याशी त्यांनी 15 एप्रिल 1948 रोजी नवी दिल्ली येथे त्यांच्या घरी विवाह केला. डॉक्टरांनी एक चांगला स्वयंपाकी आणि वैद्यकीय ज्ञान असलेल्या जीवन साथीदाराची शिफारस केली. ‘माई’ किंवा ‘माईसाहेब’ म्हणून ओळखल्या जाणाऱ्या, 29 मे 2003 रोजी मेहरौली, नवी दिल्ली येथे वयाच्या 93 व्या वर्षी निधन झाले
सेनेमध्ये लेफ्टनंटच्या पदावर
घरची आर्थिक स्थिती तंगीची असल्यामुळे श्री. केळुसकरांनी बडोद्याचे महाराज सयाजीराव गायकवाडांकडून त्यांना महिना बीस रुपयांची शिष्यवृत्ती मिळवून दिली. इ. स. १९१२ मध्ये ते बी. ए. झाले. मग बडोदा रियासतीतच त्यांना सेनेमध्ये लेफ्टनंटच्या पदावर नोकरी मिळाली.
वडिलांचा मृत्यू
नोकरीवर रुजू होऊन पंधरा दिवस झाले नाहीत तोच, मुंबईला वडिलांच्या आजारपणाची तार मिळाली व त्यातच इ. स. १९९३ मध्ये त्यांचा मृत्यू झाला. आता सर्व कुटुंबाची जबाबदारी त्यांच्यावर आली. त्यांना समजले की बडोद्याचे महाराज परदेशात शिक्षणासाठी शिष्यवृत्ती देतात. त्याच्या बदल्यात बडोदा संस्थानात १० वर्षे नोकरी करावी लागते. ही अट त्यांनी मान्य केली आणि १२ जुलै १९१३ रोजी ते न्यूयॉर्कला पोहोचले.
कोलंबिया विद्यापीठात पी. एच. डी
इ. स. १९९५ मध्ये ते एम. ए. झाले व इ. स. १९१६ मध्ये कोलंबिया विद्यापीठात त्यांनी पी. एच. डी.चा प्रबंध प्रस्तुत केला. नंतर लंडनला जाऊन ‘लंडन स्कूल ऑफ इकॉनॉमिक्स अँड पोलिटिकल सायन्स’ विद्यापीठात अर्थशास्त्र व राजनीतिशास्त्राचा अभ्यास केला.
त्याच वेळी त्यांच्या शिष्यवृत्तीचा कालावधी संपून बडोदा संस्थानात फौजी सचिवाच्या पदावर नोकरीला लागले. इथे त्यांच्यापेक्षा खालचे अधिकारी व कामगारांनी त्यांचा अधिकार मानला नाही. म्हणून अपमानित होऊन इ. स. १९१७ मध्ये नोकरी सोडून ते मुंबईला निघून आले.
छत्रपती शाहू महाराज मदत आणि कॉलेजमध्ये प्रोफेसर
नोव्हेंबर १९१८ मध्ये ४५० रु. पगारावर, सिडनहॅम कॉलेजमध्ये प्रोफेसर म्हणून त्यांची नियुक्ती झाली. तरीही उच्च शिक्षण घेण्यासाठी भीमराव अस्वस्थ होते. म्हणून कोल्हापूरचे छत्रपती शाहू महाराज व मित्रांच्या मदतीने इ. स. १९२० मध्ये इंग्लंडला जाऊन बॅरिस्टरीचे शिक्षण घेऊ लागले. शिक्षण पूर्ण झाल्यानंतर भारतात परतताना ते ३ महिने जर्मनीमध्ये थांबले. तेथे त्यांनी बॉन विश्वविद्यालयमध्ये अर्थशास्त्राचे शिक्षण घेतले.
'बहिष्कृत हितकारिणी'
नोकरी काय, वकिली काय, प्रत्येक ठिकाणी त्यांची अस्पृश्यता आड येत होती. म्हणून त्यांनी मागासलेल्या व दलित जातींचे नेतृत्व करायला सुरुवात केली. शोषित-पीडितांच्या उद्धारासाठी ते कटिबद्ध झाले.देशात जागोजागी संस्था सुरू केल्या.
मुंबईत ‘बहिष्कृत हितकारिणी’ सभा उघडली. या संस्थेमार्फत मागास, अस्पृश्य वर्गासाठी शाळा, विद्यार्थी वसतिगृह, ग्रंथालय सुरू केले. मागासवर्गीयांसाठी सरकारी नोकरीची मागणी केली. सरकारला मान्य करावेच लागले. सरकारी आदेश निघाला की, सरकारमान्य, सरकारी साहाय्यता मिळालेल्या संस्थांमध्ये अस्पृश्यांना घ्यावेच लागेल.
एका बाजूने डॉ. आंबेडकर सरकारकडून धागासवर्गियांना न्याय मिळवून देत होते। तर दुसऱ्या बाजूने अंधविश्वास वाईट चालीरीती मुळातून उखडून फेकण्याचा प्रयत्न करीत मंदिर प्रवेल, पाणीप्रश्न सोडविण्यात यशस्वी होत होते.
अमेरिका प्रवास
अमेरिका प्रवासात डॉ. आंबेडकरांना आजपर्यंत कधीही न मिळालेल समानतेचा व्यवहार अनुभवायला मिळाला. लिंकन व वॉशिंग्टन यांची जीवनव वाचून त्यांना प्रेरणा मिळाली. त्यांच्या अनुभवाला नवीन रंग मिळाला. अस्पृश्यांच् अधिकारांसाठी संघर्ष करायला विवश केले. ते जेव्हा १९१३ मध्ये अमेरिकेत गेले होते.
तेव्हा लाला लजपतराय यांनी आंबेडकरांनी भारताच्या स्वातंत्र लढ्यात भाग घ्यावा, यासाठी खूप प्रयत्न केले होते. पण ते त्या वेळी सहमत नव्हते. आता त्यांचे भारताच्या राजकारणावरही नीट लक्ष होते. त्यांनी आपली पूर्ण ताकद भारतातील अस्पृश्योद्धारासाठी वापरली. ४ ऑक्टोबर १९३० व १२ सप्टेंबर १९३१ रोजी लंडनमध्ये झालेल्या गोलमेज परिषदेत भाग घेण्यासाठी मुंबईहन ते रवाना झाले होते. त्या परिषदेत भारतातील जातिव्यवस्थेसंबंधी जोरदार शब्दांत आपले विचार त्यांनी मांडले होते.
हरिजन सेवक संघ' स्थापना
लंडन हून परतल्यावरही भारतात जातिव्यवस्था समाप्त करण्यासाठी त्यांनी संवर्ग सुरू केला. २० ऑक्टोबर १९३२ ला इंग्रज प्रधानमंत्र्यांनी अस्पृश्यांसाठी सर्व मतदारसंघाची घोषणा केली. पण या विरोधात गांधीजींनी येरवडा तुरुंगात उपोषण आरंभिले. शेवटी पुण्यात झालेल्या एका चर्चेत अस्पृश्यांना वेगळा मतदारसंघ न देता त्यांना वेगळे प्रतिनिधित्व देण्याचे निश्चित ठरले. काँग्रेसने अस्पृश्यांना काही विशेष सुविधा दिल्या. तेव्हापासून अस्पृश्यांबरोबर असलेल्या हिंदूंच्या दृष्टिकोनात बराचसा फरक झाला.
पंडित मदनमोहन मालवीयजींनी मुंबईतील एका मोठ्या सभेत अस्पृश्यांना विहिरी, तळी व सार्वजनिक ठिकाणांचा वापर करण्याचे अधिकार देण्याची घोषणा केली. यापुढे कोणाला अस्पृश्य म्हटले जाणार नाही असेही जाहीर केले. या सगळ्या धोरणांच्या कार्यवाहीसाठी अस्पृश्यता निवारण संघाची स्थापना केली. हाच पुढे ‘हरिजन सेवक संघ’ झाला. गांधींनी ‘हरिजन’ नावाची पत्रिका सुरू केली.
'स्वतंत्र मजूर दल' स्थापना
ऑगस्ट १९३६ मध्ये आंबेडकरांनी ‘स्वतंत्र मजूर दल’ स्थापन केले. त्याचे ते अध्यक्ष निवडले गेले. दि. १७ फेब्रुवारी १९३७ रोजी झालेल्या निवडणुकीत यांच्या दलाचे १७ पैकी १३ साथी विधानसभा सदस्य म्हणून निवडून आले.
व्हॉइसरॉयनी जुलै १९४२ मध्ये कार्यकारी परिषद तयार केली त्यात डॉ. आंबेडकरांना श्रममंत्री पद दिले. इ. स. १९४६ मध्ये भीमराव संविधान सभेचे सदस्य निवडले गेले.
बौद्ध धर्माचा स्वीकार
२९ नोव्हेंबर १९४८ रोजी संविधान सभेने डॉ. आंबेडकरांनी सादर केलेले संविधान भारतासाठी स्वीकारले. पण नंतर काही वैचारिक विरोधामुळे २७ सप्टेंबर १९५१ रोजी डॉ. भीमरावांनी मंत्रिपदाचा राजीनामा दिला आणि ते मुंबईला आले.
त्यानंतर १४ ऑक्टोबर १९५६ रोजी दसऱ्याच्या दिवशी डॉ. आंबेडकरांनी हिंदू धर्म सोडून बौद्ध धर्म स्वीकारला. कारण त्यांच्या मते हिंदू समाजात स्वतंत्रता व समानतेचा अभाव होता. दि. १५ नोव्हेंबर १९५६ ला त्यांनी विश्व बौद्ध संमेलनात भाग घेतला. त्यांच्याबरोबर अनेकांनी हिंदू धर्म सोडून बौद्ध धर्माचा स्वीकार केला.
अस्पृश्यते विरुद्ध संघर्ष
आंबेडकर म्हणाले होते, “अस्पृश्यता ही गुलामीपेक्षा वाईट आहे.” आंबेडकरांना बडोदा संस्थानाने शिक्षण दिले होते, त्यामुळे त्यांची सेवा करणे बंधनकारक होते. त्यांची महाराजा गायकवाड यांच्या लष्करी सचिवपदी नियुक्ती करण्यात आली होती, परंतु जातिभेदामुळे त्यांना काही काळातच काढून टाकण्यात आले. अल्पावधीतच त्यांना ही नोकरी सोडावी लागली. त्यांनी या घटनेचे वर्णन त्यांच्या आत्मचरित्र वेटिंग फॉर अ व्हिसामध्ये केले. , आणि एक खाजगी ट्यूटर म्हणूनही त्यांनी काम केले, आणि गुंतवणूक सल्लागार व्यवसायाची स्थापना केली, परंतु हे सर्व प्रयत्न अयशस्वी झाले जेव्हा त्यांच्या ग्राहकांना कळले की तो अस्पृश्य आहे. ते अर्थशास्त्रातील राजकीय अर्थशास्त्राचे प्राध्यापक झाले. ते विद्यार्थ्यांमध्ये यशस्वी झाले असले तरी, इतर प्राध्यापकांनी त्यांना त्यांच्यासोबत पिण्याच्या भांड्यवरुण वाद घालत असे
आंबेडकर, भारतातील एक अग्रगण्य विद्वान म्हणून, भारत सरकार कायदा 1919 चा मसुदा तयार करणाऱ्या साउथबरो समितीसमोर पुरावे देण्यासाठी आमंत्रित केले होते. या सुनावणीदरम्यान, आंबेडकरांनी दलित आणि इतर धार्मिक समुदायांसाठी स्वतंत्र मतदार आणि आरक्षणाची वकिली केली. हे प्रकाशन लवकरच वाचकांमध्ये लोकप्रिय झाले आणि आंबेडकरांनी पुराणमतवादी हिंदू राजकारण्यांवर आणि भारतीय राजकीय समुदायाच्या जातीभेदाविरुद्ध लढण्याच्या अनिच्छेवर टीका करण्यासाठी त्याचा वापर केला. दलित वर्गाच्या एका परिषदेतील त्यांच्या भाषणाने कोल्हापूर राज्यातील स्थानिक शासक शाहू चतुर्थाला खूप प्रभावित केले, ज्यांच्या आंबेडकरांसोबतच्या जेवणाने पुराणमतवादी समाजात खळबळ उडाली.
मुंबई उच्च न्यायालयात कायद्याची प्रॅक्टिस करत असताना त्यांनी अस्पृश्यांचे शिक्षण आणि उन्नतीसाठी प्रयत्न केले. त्यांचा पहिला संघटित प्रयत्न म्हणजे केंद्रीय संस्था बहिष्कृत हितकारिणी सभेची स्थापना, ज्याचे उद्दिष्ट शिक्षण आणि सामाजिक-आर्थिक सुधारणा तसेच उदासीन वर्ग म्हणून संबोधल्या जाणाऱ्या “बहिष्कृत” लोकांच्या कल्याणाला चालना देण्यासाठी होते. दलित अधिकारांचे संरक्षण करण्यासाठी. , त्यांनी मूकनायक, बहिष्कृत भारत, समता, प्रबुद्ध भारत आणि जनता अशी पाच मासिके काढली.
1925 मध्ये, सायमन कमिशनवर काम करण्यासाठी त्यांची नियुक्ती करण्यात आली, ज्यात बॉम्बे प्रेसिडेन्सी कमिटीमध्ये सर्व युरोपीय सदस्य होते. बहुतेक भारतीयांनी या अहवालाकडे दुर्लक्ष केले असताना, आंबेडकरांनी स्वतंत्रपणे भविष्यातील घटनात्मक सुधारणांसाठी शिफारसी लिहिल्या.
डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर आणि त्यांचे अनुयायी ‘जयस्तंभ’, कोरेगाव भीमा, 1 जानेवारी 1927
आंबेडकरांनी 1 जानेवारी 1927 रोजी कोरेगाव विजय स्मारक (जयस्तंभ) येथे दुसऱ्या इंग्रज-मराठा युद्धादरम्यान 1 जानेवारी 1818 रोजी कोरेगावच्या लढाईत शहीद झालेल्या भारतीय महार सैनिकांच्या सन्मानार्थ एका समारंभाचे आयोजन केले होते. येथे महार समाजातील सैनिकांची नावे संगमरवरी शिलालेखावर कोरली गेली आणि कोरेगाव दलितांच्या स्वाभिमानाचे प्रतीक बनले.
1927 पर्यंत डॉ. आंबेडकरांनी अस्पृश्यतेविरुद्ध व्यापक आणि सक्रिय चळवळ सुरू करण्याचा निर्णय घेतला. सार्वजनिक आंदोलने, सत्याग्रह आणि मिरवणुका याद्वारे त्यांनी समाजातील सर्व घटकांसाठी पिण्याच्या पाण्याचे सार्वजनिक स्त्रोत तर खुले केलेच पण अस्पृश्यांना हिंदू मंदिरात प्रवेश मिळावा यासाठी त्यांनी लढा दिला. त्यांनी महाड शहरातील अस्पृश्य समाजाला शहरातील चवदार जलाशयातून पाणी काढण्याचा अधिकार मिळावा यासाठी सत्याग्रहाचे नेतृत्व केले. , प्राचीन हिंदू मजकूर, मनुस्मृतीचा जाहीर निषेध केला, ज्यातील अनेक श्लोक उघडपणे जातीय भेदभाव आणि वर्णद्वेषाचे समर्थन करतात, आणि त्यांनी औपचारिकपणे प्राचीन ग्रंथाच्या प्रती जाळल्या. 25 डिसेंबर 1927 रोजी त्यांनी नेतृत्वाखाली मनुस्मृतीच्या प्रती जाळल्या. हजारो अनुयायी.
तीन महिन्यांच्या तयारीनंतर 1930 मध्ये आंबेडकरांनी काळाराम मंदिर सत्याग्रह सुरू केला. काळाराम मंदिर आंदोलनात सुमारे 15,000 स्वयंसेवक जमले, ज्यामुळे ही नाशिकमधील सर्वात मोठी मिरवणूक ठरली. मिरवणुकीचे नेतृत्व लष्करी बँड, स्काउट्सच्या तुकड्याने केले होते, महिला आणि पुरुष शिस्तीने, सुव्यवस्था आणि निर्धाराने प्रथमच परमेश्वराचे दर्शन घेत होते. जेव्हा ते वेशीवर पोहोचले तेव्हा ब्राह्मण अधिकाऱ्यांनी दरवाजे बंद केले होते.
चरित्र
हिंदू समाजातील दडपशाही प्रवृत्तीविरुद्ध केलेल्या विद्रोहाचे प्रतीक म्हणजे डॉ. भीमराव आंबेडकर होते. एका दरिद्री, अस्पृश्य, दलित, उपेक्षित कुटुंबात जन्मलेले आपली कर्मठता, दृढ संकल्पशक्ती, अदम्य भावना आणि मुत्सद्देगिरीमुळे भारतातील वर्षानुवर्षे दलित, पिचलेल्या, पिडलेल्या समाजासाठी खरेखुरे देवदूत होऊन आले. स्वतंत्र भारताच्या संविधानाचे निर्माते झाले. अशा या महान नेत्याचे चरित्र खरोखरीचे प्रेरणास्पद आहे.
डॉ बाबासाहेब आंबेडकर प्रसिध्द ग्रंथ
त्यांचे प्रसिध्द ग्रंथ भारतीय राज्यघटना, गौतम बुध्द व त्याचा धम्म, माझी आत्मकथा, डॉ आंबेडकरांचे गाजलेले लेख व भाषणे, शुद्र कोण होते, Thoughts on Pakistan Dr. B.R. Ambedkar – His speeches in Constituent Assembly. डॉ. आंबेडकर हे एक थोर विद्याप्रेमी होते. त्यांनी आयुष्यभर ज्ञानाची उपासना केली.
विद्या, विनय व शील ही त्यांची तीन उपास्य दैवते होती. ज्ञानाने मनुष्य गर्विष्ठ बनता कामानये, तर तो विनयशील बनला पाहिजे आणि माणसाने शीलही पवित्र ठेवले पाहिजे, भगवान बुध्द, संत कबीर आणि ज्योतिबा फुले या तिघांना ते आपले गुरु मानीत. त्यांनी आपल्या विचारात सामाजिक समतेचा आग्रह धरला. आपले विचार समाजात मान्य व्हावेत म्हणून डॉ. बाबासाहेबांनी कधीही हिंसाचाराचा, दडपशाहीचा मार्ग स्वीकारला नाही, हा त्यांचा विशेष होता.
मृत्यू
दि. ६ डिसेंबर १९५६ रोजी या भारतातील क्रांतिकारी महामानवाचा मृत्यू झाला.
'भारतरत्न'
भारत सरकारने भारताच्या या सुपुत्राचा सन्मान इ. स. १९९० रोजी राष्ट्राचा सर्वोच्च ‘भारतरत्न’ पुरस्कार देऊन केला.
डॉ बाबासाहेब आंबेडकर भाषण आणि निबंध मराठी
विसाव्या शतकाच्या पूर्वार्धात भारताच्या सामाजिक व राजकीय जीवनावर आपल्या विचारांचा व कर्तृत्वाचा ठसा ज्यांनी उमटविला, असे त्ववचिंतक व समाजसुधारक म्हणून डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर आणि महात्मा गांधी यांची गणना होते. डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर हे दलितांच्या चळवळीचे प्रमुख नेते होते.
सामाजिक जीवनात वेळोवेळी निर्माण होणाऱ्या प्रश्नांच्या शास्त्रशुध्द पध्दतीने व सखोल अभ्यास करुन त्यावर ते भाष्य करीत. हिंदु समाजात आमूलाग्र सुधारणा घडून आणण्यासाठी ते अत्यंत तळमळीने कार्य करीत. बालपणापासून त्यांना पुस्तके वाचण्याचा फार नाद असे. विद्यार्थीदशेत ते खूप वेळ अभ्यास करीत असत. १९१३ साली बी.ए. ची परीक्षा उत्तीर्ण झाल्यावर महाराजा सयाजीराव गायकवाड यांच्या मदतीने आंबेडकरांना परदेशात जाऊन उच्च शिक्षण घेण्याची संधी मिळाली. अमेरिकेतील कोलंबिया विद्यापीठात प्रवेश मिळवून त्यांनी अर्थशास्त्र या विषयात एम.ए. व पी.एच.डी. या पदव्या संपादन केल्या. त्यांच्यावर जॉन डयुी यांचा प्रभाव होता.
अमेरिकेतून ते भारतात परत आले. पुन्हा तीन वर्षांनी इंग्लंडमध्ये जाऊन अर्थशास्त्र, राज्यशास्त्र व कायदा यांचा अभ्यास करुन ते बॅरिस्टर झाले व इंग्लंडमधून भारतात परत आले. १९२३ ते १९३७ या काळात ते सिडनहॅम कॉलेजात आधी प्राध्यापक व नंतर प्राचार्य होते. पुढे ते १९३६ नंतर त्यांनी समाजकारण व राजकारण या क्षेत्रांत कार्य सुरु केले. इ.स. १९२६ मध्ये मुंबई सरकाराने गर्व्हनरने त्यांची कायदे मंडळावर नेमणूक केली.
यानंतर त्यांना १९३० मध्ये गोलमेज परिषदेचे निमंत्रण मिळाले. या निमंत्रणास मान देऊन ते पहिल्या गोलमेज परिषदेस हजर राहिले आणि गाढा व्यासंग इंग्रजी भाषेवरील प्रभुत्व आणि वकिली पध्दतीने आपली बाजू मांडण्याचे कौशल्य यामुळे त्यांनी आपली छाप पाडली, परत आल्यावर १९३५ मध्ये त्यांनी धर्मांतराची कल्पना येवला येथे मांडली. पुन्हा १९३६ मध्ये एक परिषद भरवली. आणि दुसऱ्या कोणत्या धर्मात जाणे आवश्यक आहे. असे आपले मत माडले. पुढे दुसरे महायुध्द सुरु झाले तेव्हा त्यांनी इंग्रजांना पाठिंबा दिला. १९३१ मध्ये गांधी – आयर्विन करार झाला. त्यापूर्वी, भारतात जेव्हा भारतीय नागरिकांचे जेव्हा प्रतिनिधीत्व येईल तेव्हा कोणत्या धर्माच्या जातीच्या समाजास किती प्रातिनिधीत्व मिळेल याबद्दल अत्यंत प्रसिध्द असा पुणे करार झाला.
दुसऱ्या महायुध्दाच्या काळात बाबासाहेब व्हाइसरॉयच्या अॅडव्हायझरी कौन्सिल मध्ये होते। स्वातंत्र्य मिळाल्यानंतर नवे सरकार कशा पध्दतीने राज्य चालवेल, हे ठरविण्यासाठी घटना समिती नेमण्यात आली. या घटना समितीचे डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर प्रमुख होते. त्यांनी घटना समितीचे इतर सभासद, पंतप्रधान जवाहरलाल नेहरु आणि राजगोपालचारी यांच्याशी वेळोवेळी चर्चा करुन एक आदर्श घटना तयार केली. पंडित नेहरुंच्या पहिल्या मंत्रिमंडळात ते मंत्री होते. पण पहिल्या सार्वत्रिक निवडणुकांमध्ये त्यांना पराभव पत्कारावा लागला. व ते मंत्रिमंडळातून बाहेर पडले याच काळात त्यांनी निरनिराळ्या धर्मांचा तौलनिक अभ्यास केला.
इ.स. १९५० मध्ये त्यांनी भारतीय बौध्द जन संघ स्थापन केला. त्योच रुपांतर १९५४ मध्ये भारतीय बौध्द महासभेत केले. तसेच गौतम बुध्द व त्याचा धम्म हा ग्रंथ लिहिला. प्रज्ञा, करुणा व समता या तत्वांचे आपण पालन केले पाहिजे. असे त्यांचे प्रतिपादन होते. पुढे १४ ऑक्टोबर १९५६ मध्ये (दसरा) या दिवशी त्यांनी आपल्या लाखो अनुयायांसह नागपुर येथे बौध्द धर्माची दीक्षा घेतली. नागपुरमधील हे ठिकाण दीक्षाभूमी म्हणून प्रसिध्द आहे.
या घटनेनंतर ते थोड्याच दिवसांत आजारी पडले. आणि ६ डिसेंबर १९५६ रोजी त्यांचे दुःखद निधन झाले. हा दिवस महापरिनिर्वाणदिन म्हणून प्रसिध्द आहे. त्यांच्या अंत्यसंस्कार स्थळास चैत्यभूमि म्हणतात. कारण तेथे त्यांची स्मृती म्हणून चैत्य बांधलेला आहे. डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर यांना त्यांच्या कार्याबद्दल मरणोत्तर भारतरत्न ही पदवी देऊन त्यांचा गौरव केला आहे.